Podsumowanie
Czy i jaki wpływ ostatnie wyroki ETPC będą miały na polskie orzecznictwo? Na dziś trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi, ponieważ są one nadal stosunkowo „świeże”. Wydaje się jednak, że sądy krajowe – w tym Sąd Najwyższy – prędzej czy później będą musiały ponownie zmierzyć się z analogicznym wyzwaniem. Rozstrzygnięcie tego problemu, biorąc pod uwagę ewolucję prawa oraz zmianę podejścia do kwestii klimatycznych od czasu ostatniej uchwały Sądu Najwyższego, pozostaje otwarte.
Warto przy tym pamiętać, że część przedstawicieli doktryny – zarówno przy okazji wydania wspomnianej uchwały, jak i wcześniej – wskazywała, iż na gruncie prawa polskiego możliwe jest konstruowanie prawa podmiotowego do środowiska, czy też prawa do korzystania z wartości środowiska naturalnego (zob. M. Krystman, Prawo do oddychania czystym powietrzem jako dobro osobiste. Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 maja 2021 r., III CZP 27/20, OSP 2022, nr 9, s. 73).
W uchwale Sądu Najwyższego z 28 maja 2021 r., sygn. III CZP 27/20 wskazano, że prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym, aczkolwiek ochronie jako dobra osobiste podlegają zdrowie, wolność, prywatność, do których naruszenia (zagrożenia) może prowadzić naruszenie standardów jakości powietrza określonych w przepisach prawa.
SN: Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym
W Polsce obecnie większość orzecznictwa nie uznaje prawa do życia w czystym środowisku, czy też prawa do ochrony przed negatywnymi zmianami klimatu, za dobro chronione w stosunkach cywilnoprawnych, którego naruszenie skutkuje odpowiedzialnością odszkodowawczą.
Najbardziej reprezentatywnym przykładem jest w tym zakresie uchwała Sądu Najwyższego z 28 maja 2021 r., sygn. III CZP 27/20, w której uznano, że prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym, aczkolwiek ochronie jako dobra osobiste podlegają zdrowie, wolność, prywatność, do których naruszenia (zagrożenia) może prowadzić naruszenie standardów jakości powietrza określonych w przepisach prawa. W sprawie powód wywodził roszczenie o zadośćuczynienie z faktu powtarzającego się i rażącego naruszania norm jakości powietrza.
W uchwale tej Sąd Najwyższy wskazał jednak, że środowisko naturalne nie ma cech dobra osobistego, jest to bowiem dobro wspólne dla ludzkości. Z tej przyczyny poszczególne państwa deklarują objęcie środowiska ochroną i ustanawiają publiczne prawa podmiotowe (obowiązujące w relacji wertykalnej państwo-obywatel) do czystego, nieskażonego środowiska. W Polsce prawa te wynikają m.in. z art. 5 i 74 Konstytucji RP, a także z art. 2 i 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Zaniechania państwa w realizowaniu obowiązków wynikających z tych przepisów usprawiedliwiają zaś skorzystanie ze skarg przeciwko ustawodawcy przed krajowymi lub międzynarodowymi organami ochrony prawnej. Zdaniem Sądu Najwyższego jednak nawet gdyby życie w środowisku, w którym powietrze, gleba i woda odpowiadające ustalonym przez naukę standardom, sprzyjającym zachowaniu zdrowia zostało wprost uznane za prawo człowieka, to nie byłoby ono chronione na podstawie przepisów o dobrach osobistych.
W podobnym tonie do Sądu Najwyższego wypowiedział się również np. Sąd Apelacyjny w Białymstoku, który wskazał, że: „Zachowanie bezpiecznych i stabilnych warunków klimatycznych nie należy do katalogu dóbr osobistych. Dotyczy bowiem ogółu społeczności i jako takie ma charakter dobra wspólnego, uwarunkowanego interesem publicznym, abstrakcyjnym interesem zbiorowości” (Wyrok SA w Białymstoku z 19.04.2024 r., I ACa 657/23, OSAB 2024, nr 2-4, poz. 3-39).
W sprawie Greenpeace i inni vs Norwegia ETPC orzekł, żę „(…) przed zezwoleniem na potencjalnie niebezpieczną działalność, która może naruszyć prawo jednostek do skutecznej ochrony przez organy państwowe przed poważnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrostanu i jakości życia, należy przeprowadzić odpowiednią, terminową i kompleksową ocenę oddziaływania na środowisko w dobrej wierze i w oparciu o najlepszą dostępną wiedzę naukową”.
Greenpeace i inni vs Norwegia (sprawa nr 34068/21)
Sprawa Greenpeace i inni vs Norwegia zakończyła się po 9 latach trwania różnych procedur krajowych i międzynarodowych. Zaskarżona do ETPC decyzja została bowiem wydana w 2016 r. Na jej podstawie Norwegia przyznała dziesięć koncesji na wydobycie ropy i gazu na Morzu Barentsa.
Skargę do ETPC wniosły dwie organizacje pozarządowe – Greenpeace Nordic i Młodzi Przyjaciele Ziemi oraz sześciu obywateli Norwegii. Skarżący, powołując się na naruszenie art. 2 i 8 EKPC, argumentowali, że decyzja koncesyjna naraziła ich życie, zdrowie, dobrostan i jakość życia na poważne ryzyko wynikające ze zmian klimatu. Formułując zarzuty, skarżący skupili je głównie na kwestiach proceduralnych. Podnosili, że przyznanie koncesji nastąpiło bez pełnej i rzetelnej oceny oddziaływania jej skutków na środowisko. W tym zakresie wskazywali na następujące uchybienia:
- brak analizy zgodności postępowania z celem klimatycznym 1,5 °C,
- nieuwzględnienie emisji eksportowych (ze spalania norweskiej ropy i gazu zagranicą),
- skupienie się na aspektach ekonomicznych kosztem oceny skutków klimatycznych.
Choć ETPC ostatecznie oddalił skargę, to wyrok może mieć znaczenie precedensowe. Trybunał zwrócił w nim bowiem uwagę na kluczowy aspekt proceduralny obowiązków państwa. Wskazał bowiem: „(…) przed zezwoleniem na potencjalnie niebezpieczną działalność, która może naruszyć prawo jednostek do skutecznej ochrony przez organy państwowe przed poważnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrostanu i jakości życia, należy przeprowadzić odpowiednią, terminową i kompleksową ocenę oddziaływania na środowisko w dobrej wierze i w oparciu o najlepszą dostępną wiedzę naukową”.
prawo i zrównoważony rozwój dla ubezpieczeń
W sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i inni vs Szwajcaria (sprawa nr 53600/20) art. 8 EKPC należy rozumieć jako obejmujący prawo jednostek do skutecznej ochrony przez organy państwowe przed poważnymi negatywnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrostanu i jakości życia.
Masz pytania dotyczące zrównoważonych ubezpieczeń? Napisz do mnie!
Podobne wpisy
Prawo do ochrony przed poważnymi skutkami zmian klimatu. Najnowsze wyroki ETPC a polskie orzecznictwo
28 października 2025 r. zapadło bardzo ciekawe z punktu widzenia prawa zrównoważonego rozwoju orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) w sprawie Greenpeace i inni vs Norwegia. Trybunał potwierdził w nim, że prawo do ochrony przed poważnymi skutkami zmian klimatu jest chronione przepisami Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC). Co jednak kluczowe, ETPC po raz pierwszy podkreślił znaczenie obowiązku należytego przeprowadzenia przez ustawodawcę oceny oddziaływania aktów prawnych na środowisko dla zapewnienia pełnej ochrony powyższego prawa człowieka. To kolejny wyrok Trybunału, który może wywrzeć wpływ na polską praktykę sądową. Z punktu widzenia ubezpieczeń, istotne może być przełożenie wniosków ostatnich wyroków ETPC na stosunki cywilnoprawne, w tym ewentualne uznanie za dobro osobiste prawa analogicznego do wyinterpretowanego przez ETPC.
Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i inni vs Szwajcaria (sprawa nr 53600/20)
Zanim ETPC wydał wyrok w sprawie Greenpeace i inni vs Norwegia, niezwykle istotny dla omawianej problematyki był wyrok w sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i inni vs Szwajcaria (sprawa nr 53600/20), który zapadł 9 kwietnia 2024 r. w wyniku skargi wniesionej przez stowarzyszenie skupiające szwajcarskie seniorki (średnia wieku członkiń organizacji wynosiła 73 lata). W skardze zarzucano naruszenie art. 8 EKPC. Brak odpowiednich działań państwa w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych miał naruszać prawo do ochrony zdrowia, dobrostanu i jakości życia seniorek, które – jak wskazywały – są grupą szczególnie narażoną na skutki fal upałów nasilanych przez zmiany klimatu.
W tej sprawie ETPC uwzględnił skargę i orzekł, że art. 8 EKPC należy rozumieć jako obejmujący prawo jednostek do skutecznej ochrony przez organy państwowe przed poważnymi negatywnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrostanu i jakości życia. W związku z tym obowiązkiem państwa jest podjęcie działań w celu zapewnienia ochrony jednostki w tym zakresie. Podstawowym obowiązkiem państwa jest przyjęcie oraz skuteczne stosowanie w praktyce regulacji i środków zdolnych do ograniczenia istniejących i potencjalnie nieodwracalnych, przyszłych skutków zmian klimatu.